autor: Magdalena Skrocka

Czy darowizna całego majątku oznacza całkowitą utratę prawa do spadku? Wiele osób sądzi, że przekazując majątek za życia, można całkowicie pominąć przyszłych spadkobierców. Polskie prawo spadkowe chroni jednak najbliższych krewnych, dając im możliwość dochodzenia zachowku, nawet jeśli majątek został rozdysponowany wcześniej. W tym artykule wyjaśnimy, jak darowizna wpływa na prawo do zachowku, kto może się o niego ubiegać i w jakich sytuacjach możliwe jest jego dochodzenie. Sprawdź, czy podarowane naprawdę oznacza stracone!

Zachowek to gwarantowany prawem minimalny udział w spadku przysługujący najbliższym członkom rodziny w sytuacji, kiedy zostali oni pominięci przy testamencie bądź otrzymali mniejsze udziały w spadku. Uprawnionymi do zachowku są dzieci, wnuki, prawnuki (tzw. zstępni), małżonek spadkodawcy oraz rodzice.  

Sytuacja wydaje się  prosta, gdy spadkodawca pozostawia po sobie majątek. Komplikuje się natomiast, gdy za życia posiadał nieruchomości lub inne dobra, lecz zdążył je komuś podarować. Choć darowizna dokonana za życia spadkodawcy może wydawać się sposobem na obejście prawa do zachowku, przepisy temu zapobiegają. Chronią one uprawnionych przed utratą należnej im części majątku, jeśli spadkodawca rozdysponował swój majątek za życia, zmniejszając wartość spadku. Ochrona uprawnionych polega na doliczaniu wartości darowizn do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku. Spadkodawca zachowuje prawo do dysponowania majątkiem. Jednak uprawnieni do zachowku mogą domagać się jego uzupełnienia. Wysokość zachowku oblicza się nie tylko na podstawie wartości spadku w chwili jego otwarcia, lecz także z uwzględnieniem majątku spadkodawcy – nawet jeśli część została wcześniej przekazana w formie darowizn.  

Do spadku dolicza się wszystkie darowizny, niezależnie od tego, kto je otrzymał (art. 993 § 1 w zw. z art. 994 § 1 k.c.), z wyjątkiem drobnych darowizn o niewielkiej wartości.
Kodeks cywilny przewiduje ograniczenie czasowe w doliczaniu darowizn do spadku. Zgodnie z art. 994 § 1 k.c., do spadku nie dolicza się darowizn dokonanych ponad dziesięć lat przed otwarciem spadku, jeśli były one dokonane na rzecz osób niebędących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku. Brak możliwości doliczenia darowizn do spadku po upływie dziesięciu lat od śmierci spadkodawcy dotyczy wyłącznie darowizn na rzecz osób obcych, które nie są ani spadkobiercami, ani uprawnionymi do zachowku (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 3 grudnia 2020 r., I ACa 176/20, LEX nr 3160198). Ograniczenie to nie obejmuje spadkobierców oraz osób uprawnionych do zachowku. Sąd Najwyższy w Uchwale z 8 sierpnia 2024 r., sygn. akt III CZP 3/24, wskazał, że art. 994 §1 k.c. w powiązaniu z art. 1000 §1 k.c. oznacza, iż darowizny te są traktowane w sposób szczególny – ich wartość, niezależnie od daty przekazania, powinna podwyższać substrat zachowku. W konsekwencji darowizny na rzecz spadkobierców lub uprawnionych do zachowku mogą stanowić podstawę roszczenia przeciwko obdarowanemu i wyrównania między uprawnionymi.

W świetle powyższego darowizna nie zawsze oznacza utratę prawa do zachowku przez osoby do niego uprawnione. Jeśli została przekazana jednemu ze spadkobierców lub osobie uprawnionej do zachowku, przy obliczaniu zachowku zawsze uwzględnia się jej wartość, niezależnie od momentu dokonania darowizny. Natomiast darowizna na rzecz osób spoza kręgu spadkobierców jest doliczana do spadku tylko wtedy, o ile od jej dokonania nie minęło 10 lat.

Na koniec warto również wspomnieć, według jakiego momentu należy badać przymiot spadkobiercy i uprawnionego do zachowku z punktu widzenia doliczenia darowizny do spadku. Zgodnie z utrwalonym poglądem Sądu Najwyższego bezterminowemu doliczeniu do spadku podlegają darowizny dokonane na rzecz osób, które stają się spadkobiercami w chwili otwarcia spadku, a zatem dochodzą do spadku (dziedziczą) po spadkodawcy.

Przykład nr 1:
„Pani Janina zmarła w 2025 r. Cały swój majątek darowała wnuczce Katarzynie  w 2010 r. W chwili śmierci Pani Janiny żyły jej trzy córki – Marzena (mama Katarzyny), Karolina i Sylwia”. 

 - Darowizna dokonana przez Panią Janinę na rzecz wnuczki Katarzyny nie będzie podlegała wliczeniu do spadku, ponieważ minęło 10 lat od dokonania darowizny, a Katarzyna nie jest spadkobiercą po Pani Janinie. Wynika to z tego, że na dzień śmierci Pani Janiny żyły jej córki i to one są spadkobiercami. W tej sytuacji doliczenie darowizny jest ograniczone czasowo. 

Przykład nr 2:
„Pani Janina zmarła w 2025 r. Cały swój majątek darowała córce Katarzynie w 2005 r. W chwili śmierci Pani Janiny żyła córka Katarzyna oraz pozostałe dzieci Pani Janiny tj. syn Tomasz oraz córka Małgorzata”.

- Darowizna dokonana przez Panią Janinę na rzecz córki będzie doliczona do spadku, pomimo iż od momentu dokonania darowizny minęło 15 lat. Wynika to z tego, obdarowana była spadkobiercą Pani Janiny, wobec czego doliczenie darowizny nie jest ograniczone czasowo. 

Podsumowując, polskie prawo spadkowe skutecznie chroni uprawnionych do zachowku, uniemożliwiając spadkodawcy całkowite pominięcie ich poprzez darowizny. Warto znać swoje prawa, aby w razie potrzeby skutecznie dochodzić roszczeń.

Masz pytania? Zadzwoń: 602 817 055